Ma

Ma còn được gọi là hồn ma, là một từ ngữ theo quan niệm dân gian ở hầu hết các quốc gia để chỉ vong hồn của người chết (hoặc các sinh vật khác như động vật, thực vật) xuất hiện ở thế giới của người đang sống. Những phác hoạ về hình thái tồn tại của ma rất đa dạng và có thể khác nhau tùy theo từng khu vực, từng nền văn hóa; từ những trường hợp mô tả ma vô hình, bóng mờ cho đến những mô tả ma có thể xác như một người sống. Mặc dù khoa học công nghệ hiện đại ngày nay đang phát triển mạnh mẽ, những phân tích và nghiên cứu về ma nói riêng hay về lĩnh vực tâm linh cho rằng ma là không có thật. Những quan niệm lâu đời về sự sống sau cái chết cũng là một trong những điều khiến nhiều người tin rằng ma hay sự trở về của linh hồn người chết là không có thật.

Tên gọi

Ma là một từ để chỉ sự hiện hình của người chết. Cũng cần phải phân biệt giữa ma và quỷ. Quỷ là oan hồn (vong hồn người chết oan) vất vưởng lâu năm, chất chứa nhiều cảm xúc tiêu cực (oán hận), trong truyện kể dân gian các nước thường lưu truyền những câu chuyện rất hãi hùng dễ sợ về quỷ từng giết và ăn thịt, uống máu người (hoàn toàn không có thật). Phật giáo gọi linh hồn người mới mất là vong linh, hương linh.

Tuy Ma và Quỷ trong tiếng Việt đều là hai từ bắt nguồn từ tiếng Hán, tuy nhiên về mặt nghĩa thì Ma và Quỷ giữa tiếng Hán và tiếng Việt lại dùng để chỉ hai khái niệm khác nhau. Trong tiếng Hán, chữ Quỷ (鬼-Guǐ) dùng để chỉ vong hồn của người chết (tương đương Ma trong tiếng Việt); còn chữ Ma (魔-Mó) lại là một cách rút gọn của Ma La [魔羅], phiên âm từ từ Māra trong tiếng Phạn. Đây là một khái niệm Phật giáo mà Từ điển Phật học Hán Việt của Giáo hội Phật giáo Việt Nam do Kim Cương Tử chủ biên giảng là: “Phiên âm theo tiếng Phạn là ma-la. Chỉ lũ tà ác làm hại nhân mạng, có khả năng cướp đoạt nhân mạng, gây chướng ngại, nhiễu loạn, phá hoại các thiện sự của loài người.

Đối với văn hóa Nhật Bản, hồn người chết được goị là U Linh (幽霊-Yuurei); trong khi đó Quỷ (鬼-Oni) là một loại yêu quái trong văn hóa dân gian. Còn Ma hay Ác Ma (悪魔-Akuma) chỉ những thực thể tà ác trong các nền văn hóa, tôn giáo khác nhau.

Đặc điểm chung

Dù có một số điểm khác biệt ở các nền văn hóa, nhưng những miêu tả về ma quỷ vẫn có các đặc điểm chung sau đây:

Tương tác người - ma.

Theo quan điểm khoa học:

• Chưa có bằng chứng khoa học đáng tin cậy nào.

Theo quan điểm tâm linh:

• Chỉ có người có "duyên" với linh hồn đó hoặc có âm dương nhãn mới có thể nhìn thấy linh hồn cũng như cõi âm (như chỉ riêng người đó gặp ảo giác).
• Chỉ những người có khả năng đặc biệt còn gọi là các nhà ngoại cảm là có thể thấy và tương tác (nói chuyện) với linh hồn hoặc ma. Các thầy ngải dùng linh hồn, thường là chết oan, để trù ếm và luyện các loại ngải có tác dụng hại người.
• Một số cách thức để bất kỳ ai cũng có thể tương tác với ma gồm: chơi ma lon, cầu cơ, lên đồng.

Năng lực siêu nhiên

Theo quan niệm của hầu hết các nền văn hóa, ma thường có những năng lực siêu nhiên. Trong văn hóa dân gian Việt Nam, người ta thường cho rằng ma có khả năng:

• Biết được các việc đã, đang và sắp xảy ra như kết quả xổ số/số đề.
• Tác động lên vật chất như tạo ra tiếng động, rung cây, xô lệch bàn ghế, v.v. nhờ việc hòa vào tự nhiên, lợi dụng hoàn cảnh (dựa vào sức gió).
• Tác động lên thể xác, hành động (lời nói, biểu cảm khuôn mặt) của người sống.
• Nhập vào người sống để điều khiển hành động. Có sức mạnh phi thường khiến người bị nhập làm được những việc mà bình thường không thể làm.
• Tác động lên cảm quan người sống, tạo ra ảo giác như dắt người sống đi lạc vào bụi, xúi người sống ăn đất mà tưởng ăn bánh.

Điều kiêng kỵ

Để trừ tà, người ta thường dùng các vật dụng sau vì tin rằng ma quỷ sợ chúng:

• Các loại bùa và dấu hiệu như bát quái, thánh giá, v.v.
• Máu chó mực, nước tiểu, tỏi, hành, cây roi dâu, cây đủng đỉnh, v.v.
• Kim khí, kim loại, nhất là đao, kiếm hay tiền đồng. Trong quan niệm dân gian có chuyện cho người chết ngậm vàng bạc, tiền đồng, hoặc các thuật sĩ hay căng kết giới bằng chỉ đỏ để bẫy hoặc cản ma quỷ. Người bị giật mình khi ngủ, bóng đè thì hay kê đao hay kiếm ở đầu giường. Hoặc khi bốc mộ mà thịt chưa rữa nát thì không được dùng đồ kim khí róc thịt mà phải dùng cật tre để tránh làm tổn thương hồn phách...

Tuy nhiên theo lời kể của một số người cho rằng họ đã từng thấy ma, các vật đó không tác dụng gì mà họ cũng chẳng giải thích được tại sao ma lại không biết sợ.

Nơi xuất hiện

Theo các nền văn hóa đông tây, hồn người chết có thể:

• Tập trung theo kiểu xã hội giống người sống ở nơi được gọi là "âm ti", hoặc "địa phủ" đối nghịch với xã hội của người sống ở nơi được gọi là "trần gian", "trần thế" hay "dương gian".
• Ở "nhà mới" là cái mộ. Có quan niệm "sống cái nhà thác cái mồ", vì vậy những người giàu có thường xây dựng nhà mồ rất đẹp tạo nên nghĩa địa khang trang như một thành phố.
• Ở những nơi có liên quan đến họ khi còn sống hoặc xảy ra sự kiện chết oan của họ thường là những nơi tăm tối, vắng vẻ. Đây còn được gọi là hiện tượng ma ám, quỷ ám.

Việt Nam

Nền văn hóa Việt Nam hơn 4000 năm gắn liền với truyền thống thờ cúng ông bà và niềm tin về cuộc sống sau cái chết cộng với những ảnh hưởng của các tôn giáo đã hình thành những niềm tin nhất định vào sự tồn tại của ma quỷ cũng như vong hồn của người đã khuất. Cũng như nhiều nền văn hóa khác, phần lớn người Việt Nam đều có quan niệm về sự tồn tại của linh hồn trong thể xác, Linh hồn cũng là một khái niệm được thần thánh hóa từ những khái niệm về tinh thần. Linh hồn theo người Việt Nam và các nước Đông Nam Á tách ra làm hai phần: hồn và vía. Người Việt cho rằng con người có ba hồn, nhưng vía thì nam có bảy, còn nữ có chín. Như vậy khái niệm ma, đơn giản chính là hồn và vía của con người.

Trong văn hóa Việt Nam xuất hiện một số loại ma quỷ như:

• Ma xó: Là những hồn ma trú ngụ ở góc nhà, góc khuất, góc tối trong nhà, theo tục người Mường, khi có người chết, đem dựng đứng ở xó nhà, sau thành ma.
• Ma trành: Là những oan hồn của nạn nhân bị cọp ăn thịt, đây là ma cọp dữ, thường tìm dẫn cọp bắt ăn người khác để nó được đầu thai.
• Ma da: Oan hồn người chết đuối, ma người chết đuối, thường ở các sông lớn, vùng nước sâu, kéo chân hoặc lật thuyền người khác để được đầu thai.
• Ma men: người say chết thành ma thường hay lôi cuốn người khác say sưa tới chết. Ngày nay, thuật ngữ này dùng để phê phán những người xay xỉn tối ngày, nghiện rượu bia.
• Ma gà: loại ma hay theo những cô gái đẹp (theo quan niệm của dân tộc Tày–Nùng).
• Ma lai: thứ người ban đêm hóa ma đi ăn phân người khác, có nhiều truyền thuyết về ma lai rút ruột, đầu, v.v.
• Ma thần vòng: ma những người thắt cổ chết (sau giục người khác tự tử chết như họ).
• Ma đói: chỉ về những con ma hay những linh hồn phiêu dạt không nơi nương tựa, không người thờ cúng hoặc chết vì đói khát bệnh tật mà theo quan niệm tại một số quốc gia thì các cô hồn không (hoặc chưa) được cõi nào tiếp nhận, những vong hồn vật vờ, không có ai là thân nhân trên trần gian cúng bái. Các con ma đói này phải lang thang và chịu đói rét, hoặc quấy rối người sống để kiếm miếng ăn. Theo quan niệm tâm linh ở Đông Á, ma đói còn được gọi là cô hồn hay ngạ quỷ, là linh hồn phiêu dạt không nơi nương tựa, không có người thờ của những người đã chết vì đói khát bệnh tật. Hình dáng của chúng được mô tả là đáng kinh khiếp với cái bụng rất to.
• Còn lại gồm: ma le, ma hời (oan hồn của người Chăm), ma lon, v.v.

Trung Quốc

Có các cương thi, oan hồn, hồ ly, yêu tinh.

Thái Lan

Một số hồn ma như: Nang Tani (Ma cây chuối), ma búp bê Kumanthong, v.v.

Nhật Bản

Có Yūrei, yōkai, ma gấu, ma một mắt, ma cổ dài, ma dù, ma búp bê, ....

Châu Âu

Niềm tin về ma qủy trong các nền văn hóa ở Châu Âu cũng dựa trên quan niệm về sự trở về hoặc là sự hồi sinh của người chết. Các hình tượng về ma quỷ tiêu biểu trong văn hóa Tây Phương có thể thấy như gjenganger (một từ để chỉ ma trong tiếng Na Uy) trong nền văn hóa các nước vùng Scandinavi, Strigoi trong thần thoại Romania, vrykolakas trong thần thoại Hy Lạp,ma cà rồng, ma sói, v.v. Một hình tương ma quỷ nổi tiếng khác cũng xuất phát từ văn hóa Tây Phương chính là Satan, tuy nhiên hình tượng quỷ Sa-tăng lại mang màu sắc tôn giáo nhiều hơn là những loại ma quỷ thông thường. Các câu chuyện dân gian Châu Âu cũng thường đề cập đến những lâu đài ma.

Các tôn giáo

Phật giáo

Theo Phật giáo, có một số cõi mà một người khi chết có thể tái sinh vào, một trong số đó là cõi ngạ quỷ.

Ki-tô giáo

Sách Torah và Kinh Thánh bằng tiếng Do Thái có vài chỗ nói về ma, thuật chiêu hồn bằng những hoạt động huyền bí bị cấm. Trường hợp đáng lưu ý nhất là trong Sách I Sa-mu-ên, kể về chuyện Vua Saul đã cải trang đi gặp bà đồng Endor để triệu hồi linh hồn hay hồn ma của Samuel. Trong Kinh Tân Ước, Jesus đã phải thuyết phục các tông đồ rằng ông không phải là một hồn ma sau khi phục sinh. Cũng thế, các đệ tử của Jesus ban đầu đã tin rằng ông là một hồn ma khi thấy ông bước đi trên mặt nước.

Cơ sở khoa học

Một số thuyết khoa học cho rằng con người gồm thể xác (mang tính chất vật chất) và linh hồn (mang tính chất phi vật chất). Do đó, một vấn đề vẫn đặt ra thách thức cho khoa học đó là linh hồn sẽ đi đâu và ở đâu sau khi chết? (thuyết nhị nguyên). Cho đến nay, ngoài ma trơi là một hiện tượng tự nhiên duy nhất các nhà khoa học có thể giải thích được bằng tri thức khoa học thì ma vẫn là bí ẩn đối với nhân loại. Sự bí ẩn này xuất phát từ giới hạn tri thức và khả năng hiểu biết của con người (nói chung) và các nhà khoa học (nói riêng), chủ yếu mang tích chất suy đoán, tưởng tượng.

Các nhà khoa học (gồm các nhà cận tâm lý học) có rất nhiều nghiên cứu về hiện tượng ma quỷ nhưng vẫn chưa có khẳng định khoa học nào (chưa thể chứng minh hay bác bỏ hoàn toàn hiện tượng ma được). Tuy nhiên, việc nghiên cứu về ma cũng như các hiện tượng tâm linh nói chung cho đề nay vẫn đạt được một số thành tựu nhất định. Các nhà khoa học đưa ra một số giả thuyết sau về hiện tượng ma:

• Ma có thể là do các sóng hạ âm gây ra, gió biển mạnh thổi nhanh dọc theo các hành lang và tháp canh của những lâu đài và biệt thự cổ tạo ra các sóng hạ âm được cho là nguyên nhân gây ra hiện tượng nghe tiếng ma ở các nơi này.
• Mỗi con người chúng ta đều phát ra một điện từ trường có tần số dao động riêng, khi con người chết đi, nguồn điện từ trường vẫn tồn tại. Khi có một ai đó có tần số phù hợp, sẽ kích thích từ trường này, làm cho người đó thấy lại những cảnh sinh hoạt trước đây của người chết.

Trong tâm lý học

Người ta thường dùng nỗi sợ ma (ma ám ảnh hay hiện tượng "dọa ma") nhằm mục đích:

• Tốt: phá án, gây áp lực tâm lý lên phạm nhân trước kia hay hiện nay. Con người đã biết dùng nỗi sợ ma để phá án trong các vụ án như Bao Công hay các vụ án mạng nói chung.
• Xấu: mưu đồ trục lợi, biến tướng thành đồng bóng (lên đồng, nhập hồn) mà ta gọi chung là mê tín dị đoan. Đây là một hiện tượng cần bài trừ.

Các sự kiện

Lễ hội ma

Được tổ chức ở các nước như Thái Lan, Hồng Kông, Nhật Bản. Ở một số nước như Anh, Mỹ, Úc, Canada, Halloween là một ngày lễ của trẻ em, được tổ chức vào ngày 31 tháng 10, còn gọi là lễ hội Ma lộ hình. Vào dịp này, người ta thường hoá trang mình thành những hình thù kì dị, ma quỷ hay mặt nạ dúm dó, v.v. để doạ mọi người. Trong dịp lễ này, trẻ con thường mặc trang phục ma đi gõ cửa nhà hàng xóm, đồng thanh hô to "Trick or treat" (tạm dịch: Cho kẹo hay bị ghẹo) để xin kẹo. Tuy là một lễ hội ma, nhưng nó lại được nhiều trẻ em và các bậc phụ huynh yêu thích.

Du lịch

Ngành công nghiệp du lịch Anh dùng ma để thu hút du khách, mở các tour tham quan những lâu đài bị đồn là có ma.

Trong nghệ thuật

Những vấn đề về ma quỷ nói riêng và những vấn đề về tâm linh nói chung xuất hiện rất nhiều trong các tác phẩm nghệ thuật ở mọi nền văn hóa. Các đề tài này xuất hiện rất nhiều trong các tác phẩm văn học dân gian như cổ tích, truyền thuyết; trong tiểu thuyết, hội họa, điêu khắc, và cả trong những tác phẩm văn học mang đậm màu sắc tôn giáo. Ngày nay, với sự phát triển của nền công nghiệp điện ảnh, các hình ảnh ma quỷ còn được tái hiện trên các phim ảnh truyền hình và cả trong phim hoạt hình. Một số phim hoạt hình có sự xuất hiện của ma quỷ lại không có màu sắc rùng rợn nên phù hợp với trẻ em trong khi một số phim hoạt hình thuộc thể loại này lại mang nhiều yếu tố máu me, kinh dị và do đó luôn được khuyến cáo là không dành cho trẻ em. Cũng giống như hoạt hình, chủ đề ma quỷ cũng xuất hiện trong truyện tranh với Nhật Bản là quốc gia có số lượng áp đảo về các truyện tranh kinh dị và hầu hết đều được khuyến cáo là không dành cho những độc giả nhỏ tuổi.

Văn học

Việt Nam

Đề tài về ma quỷ đã xuất hiện trong văn học dân gian Việt Nam từ lâu, các truyền thuyết, cổ tích: Con Rồng Cháu Tiên, An Dương vương xây thành, v.v. cũng có những yếu tố kì quái cũng như sự xuất hiện ma quỷ, yêu quái. Văn học Việt Nam trung đại có những tác phẩm về ma qủy tiêu biểu như: Chuyện Chức Phán sự đền Tản Viên, Chuyện yêu quái ở Xương Giang, Chuyện tướng Dạ Xoa (Truyền kỳ mạn lục – Nguyễn Dữ), Khách chôn của (Nam thiên trân dị tập – Khuyết danh), Biết chuyện kiếp trước (Thoái thực ký văn – Trương Quốc Dụng), Kim quy hiến kế giết yêu tinh (Tân đính Lĩnh Nam chích quái). Thời trung đại, thể loại này để lại nhiều tác phẩm nổi tiếng: Thánh Tông di cảo, Công Dư tiệp ký, Truyền kỳ tân phả, Tân truyền kỳ lục (Phạm Quý Thích, thế kỷ XIX), Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ, Lĩnh Nam chích quái.

Sang thế kỷ 20, khi Việt Nam chính thức hoàn thiện và sử dụng chữ Quốc ngữ, các tác phẩm văn học về ma quỷ và các đề tài siêu nhiên xuất hiện ngày một nhiều hơn như: Vàng và Máu, Bên đường Thiên Lôi (Thế Lữ), Ai hát giữa rừng khuya (Tchya), v.v. Ngày nay, với tốc độ phát triển của công nghê in ấn và sự bùng nổ Internet ở Việt Nam, các truyện ma, kinh dị được các tác giả Việt Nam trong và ngoài nước sáng tác ngày một nhiều hơn, được đăng tải và bày bán ở nhiều nơi. Có một số tác giả khá thành công với những truyện, tiểu thuyết thể loại này như Người Khăn Trắng (Huỳnh Thượng Đẳng),Nguyễn Ngọc Ngạn, v.v.

Trung Quốc

• Tây du ký của Ngô Thừa Ân: xuất hiện nhiều yêu tinh, ma quái.
• Liêu trai chí dị của Bồ Tùng Linh: bao gồm cả ma thiện lẫn ma ác và ma có hình dạng giống hệt như người trần.

Anh

Trong series truyện Harry Potter, ma xuất hiện nhiều, nhưng đặc biệt ở chỗ ma cũng là một nhân vật bình thường như bao người khác và không giống như tính chất của ma làm người ta sợ. Thực chất ma sống trong lâu đài chung với các học sinh và giáo viên.

Điện ảnh

Điện ảnh các nước khai thác yếu tố tâm lý "sợ ma" cũng như tò mò về những hiện tượng siêu nhiên của con người để sản xuất nhiều bộ phim. Nhiều phim trong số đó đạt được nhiều giải thưởng. Đa số các phim kinh dị đều dùng các yếu tố ma quái. Càng ngày, những bộ phim kinh dị càng được sản xuất nhiều để đáp ứng sự thích thú được cảm giác run sợ vì ma. Những bộ phim này có thể có cốt truyện ma ăn thịt người, ma hào hiệp, ma "có tình người" chuyên giúp đỡ người khác, ma hại người. Cũng có những bộ phim nói về ma nhưng theo thể loại hài.

Việt Nam

Tại Việt Nam, thể loại ma trước đây ít được khai thác do chưa phải là đề tài được khuyến khích thì nay các bộ phim với nội dung đề tài ma được khai thác nhiều. Điển hình như:

• Bộ phim: Đoạt hồn
• Bộ phim Mười.
• Bộ phim Ngôi nhà bí ẩn - Suối Oan Hồn.
• Bộ phim Oan hồn (phim 2004).
• Bộ phim Bệnh viện ma - Biệt thự trắng.,...

Mỹ

Tại Mĩ, bộ phim The Ring (Vòng tròn định mệnh), sản xuất năm 2002, được xếp thứ 20 trong top 100 khoảnh khắc kinh dị nhất mọi thời đại của kênh truyền hình cáp Bravo. Sau khi công chiếu vào ngày 18, tháng 10 năm 2002, bộ phim xếp thứ nhất tại Mĩ với doanh thu 15 triệu đô la. Tổng doanh thu bộ phim đạt $249.348.933, là một trong những phim kinh dị thành công nhất mọi thời đại.

Thây ma

Khác với khái niệm về ma thì trong bộ phim kinh dị của Mỹ, zombie là một loại xác sống chuyên đi ăn thịt người sau khi bị ăn thịt thì chính họ lại trở thành một thây ma khác và được gọi chung là zombie. Lý do xuất hiện zombie đó là họ bị một loại virus gây nên ăn thẳng vào cơ thể nhưng không chết hoàn toàn mà vẫn tồn tại theo hướng khác bản năng và không còn tính người.

Tại các nước

• Tại Campuchia, hầu như các phim kinh dị về ma luôn luôn đông khách và nền điện ảnh nước này năm nào cũng cho ra đời những bộ phim ma mà đề tài về ma cũng rất đa dạng. Hầu như rạp chiếu phim nào tại đất nước này cũng trình chiếu phim ma.
• Tại Trung Quốc, bộ phim Thiến nữ u hồn là bộ phim nổi tiếng trong dòng phim ma tại nước này. Phim ma Trung Quốc thường đi theo lối mòn là mang yếu tố thần thoại, cốt truyện mang nội dung gần giống với Liêu trai chí dị. Bộ phim Thiến nữ u hồn đã mang lại nhiều giải thưởng cao cho điện ảnh Trung Quốc.
• Tại Thái Lan, các phim ma kinh dị và các phim ma hài hước được khai thác tối đa. Truyền hình có cả kênh chuyên đề ma là chuyện kể các nhân chứng gặp được ma.
• Tại Hàn Quốc, thể loại phim ma kết hợp giữa hư và thực hay sử dụng kỹ xảo điện ảnh cho ra đời các phim truyện ma có nội dung rõ ràng và giáo dục con người nhiều hơn là kinh dị câu khách.

Truyện tranh

• Ở Hồng Kông: Âm dương lộ

Hội họa Nhật Bản

Đây là những bức tranh vẽ ma do họa sĩ Nhật sáng tác:

Một số bức ảnh ma

Các bức ảnh do những người chụp ảnh rửa ảnh nhìn thấy đã công bố trên các mạng truyền thông và cho tới giờ vẫn chưa tìm ra câu trả lời thích đáng dù những ảnh này không hề dùng kỹ thuật phần mềm hay bất cứ thủ thuật nào khác. Tuy nhiên, một số hình ảnh này nhiều khi do hiệu ứng ánh sáng, tốc độ chụp nhanh và bị lệch, hình ảnh cho ra sẽ khác.

Xem thêm

• Gọi hồn
• Kết giới
• Ác quỷ
• Ma Vương
• Quỷ Tử Mẫu
• Linh hồn

Liên kết ngoài

Wikimedia Commons có thêm hình ảnh và phương tiện truyền tải về Ma.

• MA QUỶ TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM, Trần Minh Thương.